کاروانسراها یکی از اماکن پر کاربرد در دوران گذشته هستند، این اماکن یکی از ابداعات ایرانیان در زمان هخامنشیان بودند. در ابتدا از این مکان ها برای استراحت چاپارهایی، که در سرزمین ایران کار پست را انجام می دادند، در نظر گرفته شده بود، ولی به مرور و با گذشت زمان از آنها به عنوان مرکزی برای استراحت مسافران نیز استفاده شد.

این بناها در طول دوران دست خوش تغییراتی زیادی گشتند و در هر برحه ای از تاریخ معماری آنها رو به پیشرفت رفت. زمان صفویان ساختار آنها آخرین تغییرات خود را به چشم دید؛ بعد از این زمان بود که دیگر تغییرات چشم گیری در آنها رخ نداد و کاروانسراهایی که بعد از این دوران نیز ساخته شدند به سبک معماری صفویه بنا شده اند. مصالحی که در ساخت آنها استفاده می شد بنابر منطقه ای بود که بنا در آن ساخته می شد.

معرفی رباط ماهی

رباط ماهی کاروانسرایی منتسب به سده های پنجم و ششم بر سر راه مسیر کهن نیشابور به سرخس است. این بنای تاریخی که اکنون ویران شده است، بین رباط سنگ بست و رباط شرف در کرانه شمالی کشف رود واقع است. برخی از محققین قدمت آن را به دوران نخست اسلام و قدیمی ترین کاروانسراهای پا برجا در ایران می دانند. رباط ماهی در سال 1354 به شماره 1223 در فهرست آثار ملی ثبت شد. این بنا علاوه بر اهمیت تاریخی، در فرهنگ عامه مردم نیز جایگاه ویژه ای دارد.

در متون پیش از دوره قاجار، نام رباط ماهی دست کم یکبار در قرن هشتم در نزهه القلوب حمدالله مستوفی، در ذکر منازل راه نیشابور به سرخس آمده است. اعتماد السلطنه نیز در اواخر دوره قاجار، در 1295 در ذکر جنگی میان قشون حکومتی و ترکمنان یاغی در حوالی مشهد از این بنا نام برده است. به نظر پیرنیا و افسر، سازنده اولیه بنای این محوطه ابوالحسن محمد بن حسن ماه بوده است و رباط را به خاطر اینکه مربوط به این شخص می شود

ماهی نامیده اند، البته گفته می شود این فرد سازنده بنای دیگر در قسمت شرق رباط ماهی است که از بنای مذکور چیزی باقی نمانده است. گدار اعتقاد دارد که این بنا نیز مانند رباط شرف در حمله غزها آسیب دیده و ترکان خاتون، همسر سلطان سنجر، آن را ترمیم کرده است.

به گفته رکن الدوله، مردم عوام، بانی رباط ماهی را یکی از خواهران گوهر شاد، همسر شاهرخ تیموری، به نام ماهی و بانی پل کشف رود (پل خاتون) را خواهر دیگر وی، خاتون، می دانند. با اینکه در کتیبه های این بناها نام بانی را نیافته اند، نشانه ها حاکی از آن است که کارفرمایان آنها از قدرتمندترین اشخاص در ساختار سیاسی آن زمان بوده اند.