به مناسبت 5 اسفند ، روز بزرگداشت خواجه نصیر الدین طوسی و روز مهندس ، در این مطلب از سازه برتر به معرفی خواجه نصیر الدین طوسی خواهیم پرداخت.

رادمرد بزرگ تاریخ: «عظمت و افتخار هر ملت، با آثار علمی و ادبی و هنری و با علاقه ای که به حفظ شئون ملی خود دارد، شناخته می شود. ملت ایران، تاکنون نوابغ بسیاری در خود پرورش داده که در علم و ادب شهرت جهانی پیدا کرده اند. یکی از هوشمندان کم نظیر و کارآمد تاریخ دانش، سیاست و فرهنگ ایران، خواجه نصیرالدین طوسی است. زمانی که او در آن متولد شد و رشد کرد، از دوره های بسیار سخت تاریخ کشور ماست. یکی از بلاهای هولناک آن زمان، حمله مغولان به ایران است که لطمه جبران ناپذیری به آبادی و فرهنگ ایران وارد ساخت، ولی نبوغ فکریِ رادمرد بزرگ تاریخ، خواجه نصیرالدین طوسی که به عقیده همه تاریخ نگارانِ آن زمان، بر عقل هلاکو، حاکم مغول چیره شده بود، تا می توانست، از قدرت و نفوذ خود، به نفع کشور استفاده و به جهان علم و ادب و ترویج مذهب شیعه، خدمات شایان توجهی ارایه کرد». خواجه نصیر، استاد انسان ها: خواجه نصیر، از نوابغ شگرف و شگفت انگیزی است که طبیعت در آفریدن نمونه هایی از آن، تنگ نظری را به منتها درجه می رساند. شخصیتی مشابه و دست کم هم طراز او را، نه تنها تاریخ ایران، که در تاریخ دیگر ملت ها نیز به ندرت می توان یافت. ظرفیت علمی و توانایی او در زمینه های گوناگون دانش، به راستی انسان را به حیرت می اندازد. از این رو، دانشمندان بزرگِ معاصر او، وی را «استاد البشر» می خواندند؛ چرا که او با شخصیتی چندگانه، در زمینه های مختلف علمی مهارتی تمام داشت.

تولد: دقایقی چند به طلوع آفتاب شنبه یازدهم ماه جمادی الاولی سال 597 ق نمانده بودکه در خانه یکی از فقیهان و حدیث دانان مشهد، در شهر طوس، طفلی به دنیا آمد که پدر، او را «محمد» نامید. این کودک که در سال های بعدِ زندگی خویش القاب گوناگونی گرفت، ابوجعفر محمد بن محمد بن حسن بن ابی بکر، مشهور به خواجه نصیرالدین طوسی است. تلاشش گرامی، نامش پرافتخار و توشه اش سرشار از نیکی باد.

تحصیل علم: خواجه نصیر، تحصیل را از کودکی درزادگاه خود آغاز کرد. صرف و نحو را فراگرفته و اخبار و آثار بزرگان دین را مطالعه کرد. او، فقه و اصول را در محضر پدر، و مقدمات منطق را درنزد دایی خود آموخت و علوم ریاضی را در حساب و هندسه و جبر، به دقت تمام تحصیل کرد. در آغاز جوانی، به نیشابور، یکی از چهار شهر بزرگ خراسان و از مراکز علمی درخشان و با اهمیت آن زمان وارد شد. در این شهر دانشمندان و حکیمان متعددی بودند که نصیرالدین می توانست روح جست و جوگر خود را در محضر آن ها آرام سازد. وی پس از خروج از نیشابور، توانایی علمی بسیار بالایی داشت و استادانی که در محضر آن ها کسب علم می کرد، دیگر چیزی برای آموختن به او نداشتند.

استادان خواجه نصیر: از جمله استادان خواجه نصیرالدین طوسی، فریدالدین داماد نیشابوری، از شاگردان امام فخر رازی است که خواجه نصیر اشارات ابوعلی سینا را از او آموخت. قطب الدین مصری، شاگرد بزرگ امام فخر رازی نیز، قانون بوعلی را به او یاد داد. کمال الدین بن یونس موصلی هم، علوم گوناگون، از جمله ریاضی را به او تعلیم داد. از دیگر استادان او، سیدمرتضی علم الهدی از شاگردان شیخ مفید است که خواجه نصیر هرگاه نام سید مرتضی به میان می آمد، به احترام ایشان صلوات می فرستاد.

شاگردان خواجه نصیر: از جمله شاگردانی که از محضر محقق طوسی بهره برده اند، می توان از علامه حلی، ترویج دهنده مذهب شیعه و جامع علوم حکمت نام برد. ابن هیثم از فضلای معروف شیعه نیز، دیگر شاگرد اوست. ابن طاوس، فقیه و ادیب بزرگ و سید رکن الدین، از شاگردان دیگر ایشان هستند که سید رکن الدین، نزد مغولان اعتبار و احترام خاصی داشت.

فرزندان خواجه نصیر: خواجه نصیر سه پسر داشت که تربیت پدر، از ایشان افرادی کاردان، لایق و دانش پرور ساخت. صدرالدین علی، پس از مرگ پدر جانشین وی شد و از زمان حیات خواجه تا مدتی بعد از فوت او، ریاست رصدخانه مراغه را به عهده داشت. اصیل الدینْ حسن مردی ادیب، دانشمند و در کارهای دیوانی لایق بود. فخرالدین احمد نیز، اهل دانش بود و مدتی تولیت اوقاف رابرعهده داشت.

القاب خواجه نصیر: دانشمندان و محافل علمی اروپا، خواجه نصیر را با عنوان «الطوسی» معرفی می کنند. دانشمندان بزرگ معاصرش، به او لقب «استاد البشر» می دادند و شاگرد نامدارش علامه حلی، وی را «عقل حادی عشر» یعنی عقل یازدهم بعد از عقل های دهگانه ای که در فلسفه مطرح می شود، معرفی می کند. دربین فلسفه دانان، به «محقق طوسی» یا «خواجه طوسی» شهرت دارد. ازدیگر القاب او «معلم ثالث» است که معلم اول را ارسطو، و معلم ثانی را فارابی می دانند و چون او یکی از برجسته ترین تفسیر کنندگانِ آثار ارسطوست، به «ارسطوی ثانی» یا «معلم ثالث» معروف شده است.

ابن سینا، بیرونی و خواجه نصیر: یکی از دانشمندان ایران در اثر خود، خواجه نصیر را با ابن سینا و بیرونی مقایسه کرده می گوید: «اگر تمام قلمرو هنرها و علوم وفلسفه را روی هم درنظر بگیریم، بدون شک پس از ابن سینا، بزرگ ترین چهره، نصیرالدین طوسی است. اشخاص دیگری نیز هم چون بیرونی دارای چنین نبوغ فکری و علمی بوده اند، ولی هیچ کدام نتوانستند به اندازه نصیرالدین طوسی در زمینه های مختلف در دیگران تاثیر گزارند. وی توانست خود را در چشم انداز هر مکتب قرار دهد و با آن، از طرز نگرش خاص خویش دفاع کند. در مقایسه با ابن سینا که تنها چهره قابل مقایسه با اوست، طوسی از لحاظ فلسفه و پزشکی، درجه پایین تری دارد، ولی از لحاظ ریاضی و کلام بر ابن سینا مقدم است».

رصدخانه مراغه: پس از ظهور اسلام، اولین رصدخانه به امر مأمون خلیفه عباسی دربغداد ساخته شد و رصدخانه با شکوه مراغه را، دانشمند طوسی به اتفاق چند نفر دیگر از دانشمندان مشهور آن عصر، به امر هلاکو در سال 657 شروع به ساخت کرد و تا زمان مرگ، در تکمیل آن کوشید و کتابی حاوی جدول ها و نکات حسابی تازه منتشر ساخت که مورد اعتماد دانشمندان نجوم اروپای آن عصر قرار گرفت. نظر به اهمیتی که تأسیس رصدخانه در محافل علمی آن عصر پیدا کرده بود، دانشمندان از نقاط دوردست برای بازدید رصدخانه به آن شهر مسافرت می کردند تا قسمت های گوناگون این مؤسسه علمی را مشاهد کنند و از محضر خواجه نصیر بهره ببرند. هنگامی که رصدخانه به کار افتاد، به آخرین و بهترین وسایل و ابزار نجومی آن زمان مجهّز بود.

دانشگاه مراغه: خواجه نصیر، گذشته از مقام علمی، به واسطه نفوذی که در نزد هلاکو خان مغول داشت، خان خون خوار مغول را به اصلاح امور اجتماعی، فرهنگی و رسیدگی به هنرمندان وادار کرد. حاکم مغول هم دستور داد تا دانشمندانی که در حادثه حمله مغول به عربستان پناه برده بودند، باز گردند و در مراغه ساکن شوند. به این ترتیب، شاگردان زیادی دور خواجه نصیر جمع شدند و به موشکافی علوم پرداختند. از طرفی خواجه، کتاب خانه ای تاسیس کرد و برای فنون مختلف، مدارس و دانشکده هایی ترتیب داد و بر اساس اهمیت، برای دانشجویان حقوق و مزایا معین کرد و بدین ترتیب، عالمان و دانشمندان از هر سو به آن دیار رهسپار شدند و پروانه وار دور آن شمع فروزان گرد آمدند.

آثار خواجه نصیر: از آن جا که خواجه نصیر دانشمندی بود که بر همه علوم زمان خود احاطه و دربیش تر آن ها تبحّر تام داشت، معرفی آثار وی، کاری بس بزرگ به شمار می آید و قرن هاست که تلاش دانشمندان را به خود معطوف داشته است. از آثار مهم او، می توان به اخلاق ناصری و اوصاف الاشراف اشاره کرد که عرصه تجلی آموزش ها و دیدگاه های اخلاقی اوست. کشف القناع نوشته مستقل خواجه در زمینه ریاضی است. تذکره نصیریه یکی دیگر از آثار اوست که شاه کاری در علم نحو است، معروف ترین اثر خواجه در علوم ادبی، کتاب معیارالاشعاریا عروض فارسی است. هم چنین کتاب های سیر و سلوک، آغاز و انجام و شرح اشارات از آثار دیگر اوست.

آوازه خواجه نصیر: خواجه نصیر با قوم خون ریز مغول که از علم، تنها به خرافه و جادو علاقه مند بودند، سر و کار داشت و با روزگاری مواجه بود که کتاب خانه ها و مدرسه ها ویران و استادان، کشته و آواره شده بودند. در آن دوران، متجاوزان مغول، قدرت درک یافته های علمی را نداشتند و به طور طبیعی خریدار آن هم نبودند. میراث درخشان تمدنی که از امثال فارابی، بیرونی و ابن سینا باقیمانده بود، کم کم داشت در میان مغولان نابود می شد. در چنین شرایطی، خواجه نصیر، مشعل پرفروغ دانش را در دست گرفته بود. او صالح ترین و تواناترین فرد برای این رسالت بزرگ تاریخی به شمار می آمد. آوازه استعداد و قدرت علمی و استادی او، نه تنها در سراسر ایران، که تا مغولستان نیز پیچیده بود تا حدی که حاکم مغول در آن دوره، از هلاکو خواست که خواجه را به نزد او فرستد تا در آن جا رصدخانه ای بنا کند که البته این درخواست، هرگز عملی نشد.

اخلاق خواجه نصیر: نقش خواجه نصیر در گسترش اخلاق به عنوان یکی از رهبران اخلاق در عصر خویش، بسیار برجسته است. او با میراث بازمانده از پایه گذاران اخلاق، چون فارابی و ابن سینا، برخوردی انتقادی، خلاق و سازنده داشته است. خواجه، افزون برآن که مردی حکیم و دانشمند بود، به اخلاق پسندیده نیز آراسته بوده است و معاصران وی، همه او را به صفات اخلاق والا ستوده اند. علامه حلی درباره اخلاق استاد خود گفته است: «خواجه نصیر دراخلاق، برترین کسی بود که من دیده بودم». یکی دیگر از شاگردان ایشان می گوید: «خواجه هیچ گاه از درخواست کسی دل تنگ نمی شد و حاجت مندی را رد نمی کرد و برخورد او با همه به خوش رویی بود».

خواجه نصیر، ریاضی دان بزرگ: نوشته های خواجه نصیر در رشته ریاضی، از زمان خودش تاکنون، جزء کتاب های درسی دانشجویان مکاتب اسلامی بوده و بعضی از آثار گران بهای او، به زبان های دیگر ترجمه شده و مورد استفاده دانشمندان اروپایی قرار گرفته است. او نخستین دانشمندی است که مثلّثات را علم مستقل معرفی کرد و با اختراع آلات و ادوات دقیق رصدی که در رصدخانه های پیشین نبود، توانست علم فلکی را به حد اعلی برساند. یکی از ریاضی دانان نامدار فرانسوی می گوید: «یکی از عالمان بزرگ هندسه در قرون وسطی، خواجه نصیرالدین طوسی است که در تمام رشته های علوم زمان خود، کتاب های مفصلی نگاشت و در هندسه، بسیاری از قضایای هندسه اقلیدسی را از راه های دیگر اثبات کرد.»

خواجه نصیر، از جنبه ادب و هنر: یکی از مزایایی که محقق طوسی بردیگر حکما دارد، بلاغت و شیوایی کلام و وسعت اطلاعات ادبی اوست که موجب شده او را در ردیف ادیبان و نویسندگان بزرگ ذکر کنند؛ چنان که نام او در بیش تر یادنامه شاعران آورده شده است. از جمله ویژگی های سبک نوشتن او، برخلاف نویسندگان دوره مغول، سادگی و روشن نویسی است که مشکل ترین نکات را در قالب الفاظ روان و آسان و باتعبیر رسا بیان کرده است. از مطالعه کتاب اخلاق ناصری، سیر و سلوک و آغاز و انجام به فارسی و شرح اشارات به عربی که در آن قصه های عرفانی را در نهایت بلاغت نگاشته، تبحر آن بزرگ وار در نثر نویسی عربی و فارسی معلوم می گردد. او در نامه نگاری های خود، مقدمه کتاب هایش، تاریخ فوت بزرگان و یا موضوعات عرفانی و فلسفی، ابیاتی به عربی و فارسی سروده است.

خواجه نصیر و شعر: خواجه نصیر، با شعر نیز الفتی تمام داشته، در میان آثارش، از اشعار فارسی و عربی برای شاهد مثال می آورد و خود نیز شعر می سروده است. در برخی منابع اشاره شد که شعرهای او، قوی و محکم است. بخشی از اشعار منسوب به خواجه، به سبک معما و چیستان ساخته شده و یکی دو قطعه طنز نیز در آن دیده می شود.

خواجه نصیر و طب: با آن که خواجه نصیر آثار پزشکی ابن سینا را مطالعه کرده و بر کتاب قانون شرحی نوشته، ولی کم تر از سایر رشته های علمی به طب علاقه داشته است. او رساله ای در قوانین و اصول پزشکی نوشت. کمک عمده او به علم پزشکی، نظریاتش درباره روان شناسی و مباحثی بود که در اخلاق ناصری بازتاب نمود. او، طب را در نزد قطب الدین مصری، از شاگردان امام فخررازی آموخته بود.

خواجه نصیر در محافل علمی جهان: شخصیت والای خواجه نصیر و جامعیت علمی او، قرن هاست که حیرت و شگفتی همراه باتحسین محافل علمی جهان را برانگیخته است و به همن نسبتْ، قلمروهای تازه ای در آفاق دانش بشری کشف کرده است. انطباق یافته های علمی خواجه نصیر در زمینه های ریاضی و نجوم، با تازه های علمی کنونی جهان، بر ارزش و اهمیت مقام او در جهان علم افزوده است.

نام خواجه نصیر بر کره ماه: پژوهش های اخترشناسی در محافل علمی جهان در خصوص ارتباط اخترشناسی کُپِرنیکی با مکتب مراغه و آگاهی از حقّ تقدم خواجه نصیر و یاران او، فرصت های تازه ای برای بازنگری و پژوهش های ژرف تر در آثار خواجه نصیر و دیگر اخترشناسان اسلامی فراهم کرد تا آگاهی های بیش تری از شخصیت و اهمیت مقام علمی خواجه نصیر حاصل کنند. از این رو، برای بزرگ داشت نام این دانشمند بزرگ و چهره درخشان ایران و جهان و به پاس خدمات ارزنده او در دانش ستاره شناسی و ریاضیات، در نام گذاری جایگاه های شناخته شده در کره ماه، نام او را در نصف النهار 41 جنوبی و مدار صفر آن کره ثبت کرده اند.

خواجه نصیر و کشف قاره آمریکا: براساس بررسی هایی که دانشمندان روی آثار نجومی خواجه نصیر انجام داده اند، یافته اند که او از مختصات جغرافیایی قاره آمریکا آگاه بوده است، در حالی که کلمبوس، دو قرنْ بعد از خواجه به کشف قاره آمریکا نایل شد. این آگاهی که به وسیله دانشمندان شوروی سابق، هنگام مطالعه جدول های نجومی خواجه نصیر به دست آمده، در مجله «شوروی امروز» ضمن مقاله ای با عنوان «پیشرو دیگر کلمبوس» مطرح گردیده است.

شگفتی های رصدخانه مراغه: دقت در ساختمان و وسایل و ابزار و دستگاه هایی که در رصدخانه مراغه به کار رفته و از کتاب های تاریخی به دست می آید، اهمیت و جایگاه این مرکز بزرگ علمی را از یک سو، و عظمت مدیریت و ابتکار و نیز روحیه دانش پژوهی و دانشمندپروری خواجه نصیر را از سوی دیگر باز می نمایاند. نوشته اند که رصدخانه مراغه، دارای ساختمان عالی و مجلّلی بوده و برج بلندی هم داشته است. در داخل بنا، شکل ها و صُوَر فلکی و تصویر و نقشه های کره زمین تهیه شده بود. این رصدخانه، به بهترین آلات رصد مجهز بود؛ آن چنان که تا سیصد سال بعد، در مغرب زمین هم، نظیر آن دیده نشده است.

کتاب خانه چهارصد هزار  جلدی: از امکانات بزرگ و دست نایافتنی رصدخانه مراغه، کتاب خانه آن بود که در تمام کتاب های تاریخی، به مخزن چهارصد هزار جلدی آن اشاره کرده اند. در این کتاب خانه، دانشمندان افزون بر دانش نجوم و پژوهش های مربوط به رصد، به تعلیم و مطالعه علوم دیگر نیز اشتغال داشته اند. این کتاب خانه در کنار دیگر تأسیسات آزمایشگاهی، اعتبار و حیثیت یک آکادمی بزرگ علمی را به رصدخانه مراغه بخشیده بود.

احترام به دانشمندان: ازصفات برجسته خواجه نصیر، احترام به دانشمندان و رسیدگی به وضع آن ها بود. شیوه خاص او در این زمینه، حضور در مجالس درس آنان بود. این اقدام، منزلت دانشمندان را در نزد شاگردانشان و در نظر اهل جامعه بالا می بُرد. خواجه پس از زیارت عتبات عالیات، برای دیدن ابوالقاسم حِلّی که در آن زمان از مجتهدان بزرگ شیعه بود، به طرف حِلّه که محل فقهای مذهب امامیه بود، رفت. هنگامی که خبر رفتن او به جناب حِلّی و سایر علما رسید، تصمیم گرفتند که با مؤمنانی به استقبال او بروند. اتفاقا خواجه نیز از هدف آن ها با خبر شد و برای احترامِ شیخ حلّی، کسی را با عجله فرستاد و پیغام داد که «من خود را لایق آن نمی دانم که ایشان به استقبال من بیایند، خواهش می کنم به کار خود مشغول شوند که من ایشان را در مجلس خودشان زیارت کنم».

سازه برتر